Ўзбекистонда ўз мустақиллиги ва давлат суверенитетини қўлга киритган пайтдан бошлаб ички ишлар органларига фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган чинакам халқчил тузилма мақомини бериш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди.
Ушбу йўналишда кенг кўламли ва туб ислоҳотлар амалга оширилди, ички ишлар органларининг бутун тизими модернизация қилинди, амалга оширилган чора-тадбирлар давомида мазкур ҳуқуқни муҳофаза қилувчи тузилма фаолиятига демократик тамойиллар ва ривожланган мамлакатларнинг илғор полиция амалиётининг тажрибаси жорий этишга асосий эътибор қаратилди.
Шу билан бирга, ушбу фаолият қуйидаги асосий тенденциялар билан тавсифланади.
Мазкур ислоҳотларнинг биринчи босқичида ички ишлар органларининг миллий тизимини шакллантириш амалга оширилди, унинг давомида асосий масала ушбу тизим фаолиятининг бирламчи асосларини шакллантиришга эътибор қаратилди. Шу муносабат билан, аслида, мустақилликнинг дастлабки кунларидаёқ ҳукумат қарори билан ички ишлар органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари – Ички ишлар вазирлигининг Устави ва унинг тузилмаси тасдиқланди. Ички ишлар органлари шахсий таркибини юқори малакали мутахассислар билан жамлаш, зарур моддий-техника базасини яратиш, миллий кадрлар тайёрлаш тизимини жорий этиш чоралари кўрилди. 1993 йилда Ёнғин хавфсизлиги олий техник мактаби, 1994 йилда эса Республика Ички ишлар вазирлиги Академияси ташкил этилди.
1994 йилда Ўзбекистон халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилувчи Интерпол ташкилотига аъзо бўлиб, трансмиллий жиноятчиликка қарши курашда хорижий давлатлар билан ҳамкорлик қилиш, қўшни давлатларнинг куч ва воситалари имкониятларидан унумли фойдаланиш имкониятлари яратилди.
Айнан шу босқичда мамлакатимизда жиноятчилик билан боғлиқ вазият сезиларли даражада ёмонлашгани боис ички ишлар органлари зиммасига ҳуқуқ-тартиботни таъминлаш, аҳолини ҳимоя қилиш учун алоҳида масъулият юкланган эди. Жумладан, ўтган асрнинг 90-йиллари бошларида Фарғона ва Тошкент вилоятларида содир бўлган оммавий тартибсизликлар, 90-йиллар охирида Тошкент ва Хоразм вилоятида содир этилган терактлар шулар жумласидандир.
90-йилларнинг охири ва 2000 йилларнинг бошларида экстремистик кучлар, айниқса “Туркистон ислом ҳаракати”, “Ислом жиҳодий этикоди” террорчилик ташкилоти, “Акромия” диний экстремистик ҳаракати фаоллашди.
Бу даврда нафақат савдо ва тадбиркорлик тузилмаларини ўз назоратига олишга, балки фуқаролар ўртасидаги низоларда ўзига хос “судья”га айланишга интилаётган уюшган жиноятчиликнинг “гуллаган даври” ҳам кузатилди.
Мамлакат раҳбариятининг қатъий сиёсий иродаси туфайли 2000-йиллар бошидаги нисбатан қисқа даврда республикада жиноятчилик билан боғлиқ вазият тубдан ўзгарди.
Уюшган жиноятчиликнинг барча кўриниш ва турларини, жумладан, диний экстремизм билан боғлиқ жиноятларни ҳам йўқ қилиш учун қатъий кураш эълон қилинди. Натижада, 2010 йилдан ҳозирги кунга қадар Ўзбекистон турли рейтингларда етакчи давлатлар қаторидан жой олди (“The World Justice Project” халқаро мустақил ташкилотининг жаҳон миқёсидаги қонун устуворлиги индекси; Gallup халқаро илмий-тадқиқот институтининг Жаҳон ҳуқуқ-тартибот индекси; Саломатлик ва хавфсизлик индекси халқаро SOS ва бошқ.).
Бундан ташқари, 2000 йиллар бошида Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ҳукуматнинг ички ишлар органлари тизимини тубдан ислоҳ қилишга қаратилган қарорлари қабул қилинди. Бу таркибий ўзгаришлар, энг аввало, жамоат тартибини муҳофаза қилиш, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш, жиноятчиликнинг ҳар қандай кўринишларига қарши муросасиз курашиш, бир сўз билан айтганда “Кучли давлатдан кучли фуқаролик жамияти сари” тамойили асосида демократик ислоҳотларнинг давомийлиги ва босқичма-босқичлиги таъминланди.
Пойтахтимизда жамоат тартиби ва фуқаролар хавфсизлигини таъминлаш бўйича мутлақо янги концепция жорий этилиб, унга кўра, аввал мавжуд бўлган участка милиция инспекторлари ўрнига профилактика инспекторлари штати яратилган, “Маҳалла посбонлари” ва “Яраштириш комиссиялари” ташкил этилди. Бу маҳаллий миқёсда жиноятчиликка қарши курашиш ва унинг олдини олишда ички ишлар органларининг жамоатчилик билан ўзаро ҳамкорлигини кучайтиришга хизмат қилди.
Бироқ сўнгги етти йил ичида ички ишлар органлари тизимида энг туб ўзгаришлар амалга оширилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев ташаббуслари билан ички ишлар органларининг барча фаолиятининг умумий фалсафаси ўзгартирилиб, бу тузилманинг асосий мақсади халқ манфаатларига хизмат қилишдан иборат бўлди.
Шу тариқа, давлатимиз раҳбари ташаббуси билан тарихимизда илк бор “Ички ишлар органлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. Унда ривожланган демократик мамлакатларнинг илғор тажрибаси асосида халқаро андозаларга жавоб берадиган янги қонунчилик асослари яратилди. Хусусан, қонунчилик даражасида ички ишлар органларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқ белгилаб берилди, ички ишлар органлари томонидан мажбурлов чораларини қўллаш, жумладан, ташкилотлар ва фуқароларнинг транспорт воситаларидан фойдаланиш, шахсларни ушлаб туриш ва қамоққа олиш, ҳудудлар ҳамда турар-жой биноларини ўраб олиш асослари ва тартиби қатъий белгиланди.
Қонунда ички ишлар органлари ходимларининг жисмоний куч, махсус воситалар ва ўқ-отар қуроллардан тўғри фойдаланишини таъминлаш масаласига алоҳида урғу берилган.
2017-2021-йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси ички ишлар органлари фаолиятидаги яна бир муҳим ҳужжат бўлди. Стратегияда қонун устуворлигини таъминлаш, суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш ана шундай устувор вазифалардан бири бўлиб, бунда ички ишлар органларига алоҳида эътироф этилган. Бунда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш, жиноятчиликка қарши курашиш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш тизими самарадорлигини ошириш ички ишлар органлари учун энг муҳими ҳисобланади.
Шу даврда амалга оширилган кенг кўламли ислоҳотлар асосида 6 та қонун, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 30 дан ортиқ фармонлари, қарорлари, кўрсатмалари, шунингдек, 150 дан ортиқ ҳукумат ва идоравий норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди.
Вазирлик ва ҳудудий бўлинмалари таркибий хизматларининг вазифа ва функцияларига институционал ёндашиш, тизимга замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, ходимларни ижтимоий ҳимоя қилиш, уларнинг турмуш шароитини яхшилаш – барчаси бу расмий топшириқларни тўлиқ амалга оширишга хизмат қилувчи амалий чора-тадбирлардир.
Бугунги кунда бошқарув ходимларининг ўз фаолияти натижалари тўғрисида жамоатчиликка ҳисобот бериш каби вазифалар, тизимнинг очиқлиги ва шаффофлигини таъминлашга қаратилган ташкилий чора-тадбирлар ходимлар масъулиятини оширишга хизмат қилмоқда.
Ички ишлар органлари тизимида амалга оширилаётган ўзгаришлар давлатимиз раҳбарининг доимий равишда диққат-эътиборида. Мамлакатимиз раҳбари ҳудудларга ташрифи чоғида, қоида тариқасида, ички ишлар органлари ходимлари, биринчи навбатда, профилактика инспекторлари фаолияти, улар учун яратилган ижтимоий шароитлар билан қизиқади. Президентимиз иштирокидаги йиғилишларда ходимлар фаолияти билан боғлиқ масалалар доимий муҳокама қилинмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев раислигида 2019 йил 10 январь куни бўлиб ўтган видеоселектор йиғилишида бу борадаги ишлар танқидий муҳокама қилинди. Ички ишлар вазирлигига фаолиятини такомиллаштириш юзасидан қатор топшириқлар берилди ҳамда чуқур таҳлиллар асосида мавжуд камчиликларни бартараф этиш бўйича “Йўл харитаси”ни ишлаб чиқиш топширилган.
Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва жиноятчиликка қарши самарали курашиш учун маҳаллий шароитдан келиб чиққан ҳолда “минтақавий амалиёт” тизими жорий этилди. Жиноий аҳвол оғир бўлган ҳудудларда илмий-тадқиқот ишлари олиб борилди. Жиноятчилик ҳолатини криминоген прогнозлаш бўйича услубий қўлланмалар ишлаб чиқиш бўйича вазифалар белгиланди.
Жойларда ҳуқуқбузарликлар профилактикаси самарадорлигини ошириш учун уюшмаган ёшлар ва хотин-қизлар билан ишлашга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 2 сентабрдаги “Хотин-қизларни тазъйиқ ва зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуни асосида таъқиб ва зўравонликдан жабр кўрган аёллар ҳимоя ордери билан таъминланмоқда.
Аҳоли муаммоларини ҳал этиш мақсадида ички ишлар органлари фаолиятига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Аҳолига паспорт олиш ва фуқароликни расмийлаштиришда қулайлик яратиш мақсадида электрон навбат тизими жорий этилди.
Фуқаролар томонидан айрим ички ишлар органлари ходимларининг номақбул хатти-ҳаракатлари юзасидан шикоят қилиш, одам савдоси билан боғлиқ фактлар юзасидан маълумот бериш имконияти яратилди.
Ички ишлар органлари фаолиятининг очиқлиги ва шаффофлигини таъминлаш мақсадида тизимда 20 дан ортиқ веб-сайт, ижтимоий тармоқларда 100 дан ортиқ веб-саҳифалар фаолият кўрсатмоқда.
Ички ишлар органлари тизимида ҳам бошқа туб ўзгаришлар амалга оширилди.
Шундай қилиб, унинг тузилиши сезиларли даражада мақбуллаштирилди, фаолиятнинг энг муҳим йўналишлари бўйича бўлимлар ташкил этилди.
Тергов ҳибсхоналари ва тергов идораларида фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларга нисбатан қонунга хилоф хатти-ҳаракатларнинг олдини олишнинг етарлича самарали механизмлари яратилди.
Ички ишлар органларининг қуйи бўғинлари сезиларли даражада мустаҳкамланиб, улар юртбошимиз ташаббуси билан ҳудудларни ривожлантириш бўйича турли давлат концепциялари – “Хавфсиз шаҳар”ни ҳаётга татбиқ этишнинг муҳим бўғини бўлиб, “Хавфсиз шаҳар” тамойилига кўра “Маҳаллабай”, аёллар, ёшлар, ёш оилалар, ижтимоий қўллаб-қувватлашга муҳтожларни қайд этиш учун “Темир дафтарлар” асосида ишлар олиб борилмоқда.
Ички ишлар органлари фаолиятидаги энг муҳим ўзгаришлар 2023 йилда амалга оширилган конституциявий ислоҳот ва “Ўзбекистон – 2030” стратегиясининг қабул қилиниши билан боғлиқ.
Хусусан, халқаро ҳуқуқ ва демократик ҳамжамият томонидан умумэътироф этилган ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятининг қуйидаги тамойиллари конституциявий даражада мустаҳкамланган:
1. Яшаш ҳуқуқи ҳар бир шахснинг ажралмас ҳуқуқидир ва қонун билан ҳимояланади. Инсон ҳаётига ҳужум – оғир жиноят;
2. Шахснинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсиздир. Ҳеч нарса уларни камситиш учун сабаб бўла олмайди. Ҳеч ким қийноқларга, зўравонликка ёки бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ёки жазога дучор этилиши мумкин эмас;
3. Ҳеч ким ҳибсга олиниши, ушлаб турилиши, қамоққа олиниши, қамоқда сақланиши ёки бошқа турдаги эркинлиги қонун асосида чекланиши мумкин эмас. Ҳибсга олиш, қамоққа олиш ва қамоқда сақлаш фақат суд қарори билан йўл қўйилади. Суд қарорисиз шахсни қирқ саккиз соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмас. Шахс ушланганда унга унинг ҳуқуқлари ва қамоққа олиш асослари у тушунадиган тилда тушунтирилиши керак;
4. Жиноят содир этишда айбланаётган шахс унинг айби қонунда белгиланган тартибда очиқ суд муҳокамаси орқали исботланмагунча ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунча айбсиз деб ҳисобланади. Айбланувчига ҳимоя қилиш учун барча имкониятлар яратилган. Айбдорлик тўғрисидаги барча шубҳалар, агар уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи ёки маҳкум фойдасига ҳал қилиниши керак. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин. Ҳеч ким ўзига ёки яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбур эмас. Агар шахснинг айбига иқрор бўлиши унга қарши ягона далил бўлса, уни айбдор деб топиш ёки жазолаш мумкин эмас. Озодликдан маҳрум этилган шахсларга инсоний муносабатда бўлиш ҳамда инсонга хос бўлган шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш зарур. Шахснинг судланганлиги ва ундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошларининг ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўла олмайди;
5. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи айбловнинг моҳияти ва асослари тўғрисида хабардор бўлишга, ўзига қарши ёки унинг фойдасига кўрсатма берган шахслардан сўроқ қилишни талаб қилишга, таржимон ёрдамидан фойдаланишга ҳақли. Одил судловни амалга оширишда қонунни бузган ҳолда олинган далиллардан фойдаланишга йўл қўйилмайди. Жиноятдан жабрланганларнинг ҳуқуқлари қонун билан ҳимоя қилинади. Давлат жабрланувчиларни ҳимоя қилиш ва одил судловдан фойдаланиш имкониятини беради, уларга етказилган зарарни қоплаш учун шароит яратади;
6. Ҳар ким ўз турар-жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эга. Ҳеч ким уйга у ерда яшовчи шахсларнинг хоҳишига қарши кира олмайди. Уй-жойга киришга, шунингдек у ерда олиб қўйиш ва кўздан кечиришга фақат қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилади. Уйни тинтув қилишга фақат қонун ҳужжатларига мувофиқ ва суд қарори асосида рухсат этилади.
Ҳабеас Cорпус ва Миранда қоидаси институтлари сезиларли даражада мустаҳкамланди.
Мазкур конституциявий қоидалар ички ишлар органларининг ҳар бир ходими учун ҳаёт нормаси, асосий қоидага айланиши учун ички ишлар вазирлиги раҳбарияти томонидан барча зарур чора-тадбирлар кўрилди.
“Ўзбекистон – 2030” стратегияси мазкур конституциявий нормаларнинг аҳамиятини кучайтириш билан бирга, ички ишлар органларининг ҳар бир ходимининг кундалик ҳаётига татбиқ этиш механизмини ҳам белгилаб берди.
Шундай қилиб, стратегиянинг бешта асосий ғоясидан иккитаси халққа хизмат қиладиган адолатли ва замонавий давлат қуриш, шунингдек, мамлакат суверенитети ва хавфсизлиги кафолатини таъминлаш бўлиб, улар бошқалар қатори (эҳтимол, биринчи навбатда) ички ишлар органлари каби давлат органига ҳам тегишлидир.
Ушбу ғояларни амалга ошириш учун Стратегияда аниқ мақсадлар ва уларга эришиш механизми белгилаб берилган. Шундай қилиб, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини инсон манфаатлари, шаъни, қадр-қиммати ва ҳуқуқларини ҳимоя қилишга йўналтиришдек мақсадга эришиш учун қуйидагилар назарда тутилади:
ягона электрон реестрни яратиш орқали жиноят иши қўзғатилган кундан бошлаб ҳукм чиқаришгача бўлган жараённи индивидуал рақам ва QR-код орқали кузатиш имкониятини жорий этиш;
замонавий технологиялар ва энг янги илм-фан ютуқларини жорий этиш орқали далилларни тўплаш ва мустаҳкамлаш бўйича фаолиятни тўлиқ рақамлаштириш;
оғир оқибатларга олиб келадиган йўл-транспорт ҳодисалари сонини 50 фоизга камайтириш;
жиноят ишлари ва материалларининг 100 фоизининг электрон нусхасини юритиш, ушбу ишлар бўйича электрон ҳужжат айланишини таъминлаш.
Албатта, амалга оширилган конституциявий ислоҳот ва қабул қилинган “Ўзбекистон – 2030” стратегияси мамлакатимизнинг янги қиёфасини – Янги Ўзбекистон ва унинг муҳим органи – ички ишлар органларини шакллантириш йўлидаги дастлабки қадамлар холос. Ички ишлар органларини ниҳоят халқ манфаатларини ҳимоя қилувчи чинакам халқчил тузилма сифатида шакллантириш бўйича ҳали кўп ишларни амалга ошириш ҳамда тизимли чора-тадбирлар кўриш керак. Аммо ишонч билан айтишимиз мумкинки, биз амалга ошираётган барча ислоҳотлар ички ишлар органлари Ўзбекистоннинг демократик ҳуқуқий давлат сифатида ажралмас ва муҳим таркибий қисмига айланишини таъминлашга қаратилган ва мазкур жараёнларнинг орқага қайтмаслигидан далолат беради.
Алимжан Акилов,
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси профессори, юридик фанлар доктори